Tłumaczenie Harry'ego Pottera na język chiński
Harry Potter po chińsku: w świecie magii
翻译就像对待一件玉器，需要耐心细致地不断打磨。
Tłumaczenie jest jak obróbka jadeitu. Wymaga cierpliwego i skrupulatnego szlifowania.
Ma Ainong, tłumaczka serii książek o Harrym Potterze
Napisana przez brytyjską autorkę J.K.Rowling seria książek o Harrym Potterze zdobyła ogromną popularność na całym świecie. Twórcą polskiego przekładu był Andrzej Polkowski, który w swoim czasie był w wyobraźni wielu młodych osób swojego rodzaju łącznikiem pomiędzy nimi a J.K.Rowling. Czy analogiczna sytuacja miała miejsce w Chinach? Kto przetłumaczył te niezwykłe książki na język chiński, czy był to łatwy proces? Jak brzmią nazwy zaklęć po chińsku? Sprawdź, czego się dowiedzieliśmy.
Czy Harry Potter odniósł sukces w Chinach?
Seria książek J.K.Rowling od momentu swojego debiutu w 1997 roku zdobyła ogromną popularność na całym świecie. W krajach zachodnich można wręcz mówić o całym pokoleniu osób wychowanych na Harrym Potterze i z sentymentem wspominających niegdysiejszą Potteromanię. Tymczasem młodzi Chińczycy zazwyczaj interesują się bliższą im kulturowo fantastyką chińską lub japońską. Pomimo tego seria książek o przygodach młodego czarodzieja i jego przyjaciół spotkała się w Chinach z ciepłym przyjęciem i również tam zdobyła ona grono wiernych fanów (po angielsku Potterheads), którzy w Chinach nazywają siebie 哈密 Hāmì – “fanami Harrego”.
Pod względem sprzedaży można powiedzieć o ogromnym sukcesie książek w Chinach. Do 2020 roku w Państwie Środka sprzedało się łącznie 200 milionów książek z serii o Harrym Potterze. Dla porównania w Polsce nakład wyniósł 7.5 miliona egzemplarzy, zaś łączna sprzedaż wszystkich 7 tytułów na całym świecie wyniosła 500 milionów. Liczby te są oszałamiające.
Również ekranizacje serii odniosły w Chinach sukces, a ich oceny na portalu douban.com (chiński Filmweb) są bardzo wysokie. Poniższy zrzut ekranu pokazuje, że film “Harry Potter i Kamień Filozoficzny” cieszy się oceną 9.2 przy liczbie ponad 1.2 mln recenzji!
Jako ciekawostkę przytoczę komentarz jednego z chińskich internautów, który 808 osób uznało za pomocny:
Ten film wyświetlany był w moim gimnazjum z okazji Dnia Dziecka. To było na prawdę dawno temu, ale wciąż pamiętam, jak śmiała wizja autorki, znakomicie zekranizowana w tym genialnym filmie, sprawiła, że po raz pierwszy wyobraziłem sobie “magię” w konkretny sposób. Pomimo, że to świat fikcyjny, nigdy nie zapomnę wzruszenia i zachwytu które we mnie wzbudził. Peron dziewięć i trzy czwarte, Tiara Przydziału, Gryffindor, Quidditch... niesamowite wspomnienia!"
Użytkownik 墨语悠然
Tego sukcesu nie byłoby bez świetnego tłumaczenia książki, które stanowiło olbrzymie wyzwanie na wielu płaszczyznach. Po pierwsze, seria ta pełna jest zaklęć, magicznych wynalazków, dziwnych stworzeń i ekscentrycznych postaci, istniejących wyłącznie na kartach powieści. Dodatkową trudność stanowiły zaś głębokie różnice kulturowe, historyczne i społeczne między Wielką Brytanią a Chinami. Kto więc podjął się tego wielkiego wyzwania?
Jak powstawało chińskie tłumaczenie serii?
W roku 2000 pekińskie “Wydawnictwo Literatury Ludowej” (人民文学出版社 Rénmín Wénxué Chūbǎnshè) zakupiło prawa autorskie do pierwszych trzech książek serii "Harry Potter". Chociaż saga odnosiła już wówczas znaczne sukcesy za granicą, to okres największej gorączki miał dopiero nadejść.
Pierwszą część, "Harry Potter i Kamień Filozoficzny", przetłumaczyła w większości 70-letnia wówczas tłumaczka, Cao Suling. Co ciekawe, ta forma literatury dziecięcej niezbyt przypadła jej do gustu. Uważała ona, iż magia i wyimaginowany świat mogą "pobudzać dzieci do dziwnych fantazji”. Dodatkowo, ze względu na swój dość zaawansowany wiek, Cao Suling zrezygnowała nie ukończywszy tłumaczenia. Wówczas wydawnictwo zdecydowało się powierzyć tą odpowiedzialność siostrom Ma Ainong i Ma Aixin, które miały już doświadczenie w tłumaczeniu literatury dziecięcej.
Na szczęście siostry Ma okazały się do tego zadania idealne. W wywiadzie dla “Jiemian Wenhua” z 2016 roku, główna tłumaczka, Ma Ainong, mówi, że od początku bardzo spodobała jej się ta seria, gdyż cechowało ją nowatorstwo, którego próżno byłoby szukać w chińskiej literaturze dziecięcej z którą miała styczność do tamtej pory. Jak sama stwierdza:
“Ta książka otwiera przed nami wrota do zupełnie nowego, bogatego i kompletnego świata. Przestrzeń na jaką rozciąga się ta historia jest ogromna, przemawia do mnie również jej humor. Choć w sadze są elementy walki ze złem, to co jakiś czas pojawiają się w niej zabawne akcenty".
Tłumaczenie pierwszej połowy książki przez Cao Suling wyznaczyło niejako drogę, którą należało podążać, a przetłumaczone przez nią nazewnictwo zostało zachowane w dalszych częściach sagi.
Kolejne tomy przetłumaczone zostały już w całości przez Ma Ainong i Ma Aixin. Siostry podzieliły się pracą po połowie, każda tłumaczyła swoją część, po czym Ma Ainong ponownie czytała całość, ujednolicając miejsca które zdawały się niespójne. Na koniec kompletne tłumaczenie trafiało do redaktorów, którzy dokonywali końcowej korekty, zapewniając poprawność tekstu.
Jak to jest tłumaczyć książki o Harrym Potterze?
Jak mówi Ma Ainong "Za każdym razem, gdy dostawałam do przetłumaczenia kolejną część serii, zdumiewało mnie to, ile nowych rzeczy wymyśliła autorka! Rozwój wielu wątków fabularnych i postaci był dla mnie całkowicie nieoczekiwany, jak gdyby książka ta chciała nieustannie przekraczać granice wyobraźni".
Podczas tłumaczenia pierwszych trzech części, Ma Ainong myślała, że pomimo swej oryginalności jest to w gruncie rzeczy historia o życiu w kampusie, poznawaniu magii i przeżywaniu dziecięcych przygód. Jednakże od czwartej części świat ten znacznie się poszerzył, a pojawienie się wydarzeń takich jak Puchar Świata w Quidditchu, międzynarodowy Turniej Trójmagiczny czy powrót czarnoksiężnika Voldemorta nie pozostawiają wątpliwości, że jest to dzieło, które dojrzewa wraz z czytelnikami.
Jak każdy fan Harrego Pottera, tak i Ma Ainong z niecierpliwością wyczekiwała premiery kolejnych części, ponieważ pragnęła poznać dalsze losy czarodziejskiego świata. Za każdym razem, gdy otrzymywała nową książkę, wydawnictwo pozwalało jej odłożyć inne projekty i poświęcić około dwóch miesięcy na tłumaczenie w domowym zaciszu. Jak sama wspomina: "Nie czułam wielkiego stresu ani presji czasu, choć istotnie było go niewiele. Gdyby było go więcej, z pewnością tłumaczyłybyśmy lepiej. Termin był jednak akceptowalny i nie przekroczył granicy, która uniemożliwiałaby nam ukończenie pracy.”
Pani Ma Ainong
Zdaniem Ma Ainong, język używany przez J.K.Rowling nie był trudny do zrozumienia, jedynym problemem było przełożenie na język chiński nazw zaklęć, magicznych stworzeń czy przedmiotów ze świata magii, które Rowling wymyśliła samodzielnie i których próżno byłoby szukać w słownikach. Tłumaczenie ich polegało więc na wykorzystaniu własnej wyobraźni i kreatywności.
W rozumieniu tłumaczki angielskie nazwy zaklęć zwykle składają się z łacińskiego rdzenia oraz dźwięku, który nadaje mu moc. Tłumaczenie musiało więc oddać zarówno znaczenie zaklęcia, jak i jego brzmienie. Ponadto książki te zawierają wiele odniesień do zachodniej mitologii, literatury i historii alchemii. Ma Ainong miała wcześniej z wieloma z nich do czynienia podczas lektury europejskiej literatury klasycznej i folklorystycznej, była więc w stanie odczytać ukryte w nich znaczenia i adekwatnie przełożyć je na swój ojczysty język.
Czego tłumacze języka chińskiego mogą nauczyć się od sióstr Ma?
Według Ma Ainong głównym celem tłumacza jest wiernie przekazać treść i istotę oryginału tak, aby zawarte w dziele informacje, styl, emocje, nastrój i inne elementy przekazu po przetłumaczeniu były jak najbardziej zbliżone do tych, które odbiera się czytając tekst oryginalny. Zarówno dokładne, jak i bardziej swobodne tłumaczenia służą temu jednemu celowi.
Każde tłumaczenie to podróż od punktu wyjścia w obcym języku, przez analizę, zastanawianie się, poszukiwanie, wahanie, aż w końcu ostateczne dotarcie do czystego języka docelowego.
Ma Ainong podkreśla, że należy unikać tłumaczeń o sztucznym brzmieniu i stylu "zeuropeizowanym" (lub odwrotnie, w przypadku tłumaczeń z chińskiego), w przeciwnym razie tłumaczenie może być uznane za półprodukt, zatrzymujący się w połowie drogi, lecz nie u jej celu.
Tłumacząc nieprzetłumaczalne
Przełożenie każdego nowego słowa na język chiński jest dla tłumacza sporym wyzwaniem. Magiczny świat w tej serii książek opiera się na bogatej wyobraźni autorki, u której podstaw leży europejska kultura i zachodnie wyobrażenia dotyczące magii.
Pojawiające się w sadze zaklęcia i magiczne stworzenia pochodzą ze świata fantazji i nie znajdziemy ich w żadnym słowniku. Tłumacz nie ma żadnego punktu odniesienia, w trakcie prac musi więc wspiąć się na wyżyny własnej wrażliwości językowej, wyobraźni i poczucia humoru, a także w pełni zmobilizować cały swój zasób chińskiego słownictwa.
Jak powiedział chiński uczony, Yan Fu:
Stworzenie jednej nazwy wymaga dziesięciu miesięcy wahania.
(一名之立，旬月踌躇
Yī míng zhī lì, xún yuè chóuchú)
Poznajmy teraz konkretne przykłady tłumaczeń i dowiedzmy się jakich strategii użyły siostry Ma do ich stworzenia.
Nazwy zaklęć po chińsku
Łacina, którą J.K.Rowling inspirowała się wymyślając nazwy zaklęć jest w Chinach niemal nieznana, nie wywołuje także u Chińczyków żadnych skojarzeń z ich językiem ojczystym. Dobre tłumaczenie książki nie mogło więc pozostawić oryginalnych nazw zaklęć (tak jak to miało miejsce w polskiej wersji językowej). Poniechanie tego utrudniłoby jeszcze bardziej lekturę książki, która pełna jest obco brzmiących nazwisk i miejsc.
Tłumaczki zdecydowały się więc nie tylko przetłumaczyć na język chiński nazwy zaklęć, ale tam, gdzie to było możliwe, sformułować je w postaci przystępnych dla chińskich czytelników fraz czteroznakowych, zdradzających zastosowanie danego zaklęcia. W niektórych przypadkach zdecydowano się na transliterację lub połączenie obu zabiegów, czyli brzmienie + znaczenie. Przyjrzyjmy się kilku przykładom:
Zaklęcia jako czteroznakowce:
- Silencio 无声无息！ Wú shēng wú xī
To prawdziwe chińskie przysłowie, oznacza ono dosłownie "bez dźwięku, bez oddechu", a więc milczenie. Pokrywa się to z efektem zaklęcia, które ma na celu uciszenie danej osoby.
- Expecto Patronum 呼神护卫！ Hū shén hùwèi
- Expelliarmus 除你武器！ Chú nǐ wǔqì!
- Lumos 荧光闪烁！ yíngguāng shǎnshuò!
- Petrificus totalus 统统石化！ tǒngtǒng shíhuà!
- Protego 盔甲护身！ Kuījiǎ hù shēn
Zaklęcia w formie transliteracji łacińskiej:
- Wingardium Leviosa 羽加迪姆 勒维奥萨！ (yǔjiādímǔ lēiwéiàosà!)
Zaklęcie unoszące dany przedmiot. W tym wypadku tłumaczenie nie przekazuje jego zastosowania, ale jest dokładnym fonetycznym zapisem oryginalnego zaklęcia. Być może przetłumaczono je w taki sposób ze względu na fabułę książki, gdyż z powodu nieumiejętnego wymawiania go główni bohaterowie mieli trudność z jego opanowaniem.
Dźwięk + znaczenie:
- Alohomora 阿拉霍洞开！ (ālāhuò dòngkāi!)
Zaklęcie służące do otwierania zakluczonych drzwi. Pierwsza połowa opiera się na zbliżonym dźwięku (Ālāhuò brzmi jak Aloho). Druga połowa przekazuje znaczenie - 洞开 dòngkāi oznacza “być otwartym na oścież”.
- Avada Kedavra 阿瓦达索命！(Āwǎdá suǒmìng)
Śmiertelne zaklęcie o takiej samej budowie jak poprzednie. Āwǎdá naśladuje wymowę, zaś dwa ostatnie znaki - 索命 oznaczaja “zażądać czyjegoś życia”.
Imiona głównych bohaterów w języku chińskim
Imiona postaci przetłumaczone zostały fonetycznie. Jest to zwyczajowa praktyka w przypadku zagranicznych nazwisk i imion.
Jeśli ciekawi Cię to jak po chińsku nazywają się główni bohaterowie książek, to imiona kilku z nich znajdziesz poniżej:
哈利 波特 (hālì bōtè) Harry Potter
罗恩 韦斯莱 (luóēn wéisīlái) Ron Weasley
赫敏格兰杰 (hèmĭn gélánjié) Hermione Granger
阿不思 邓不利多 (ābùsī dèngbùlìduō) Albus Dumbledore
西弗勒斯 斯内普 (xīfúlèsī sī nèipŭ) Severus Snape
伏地魔 (fúdìmó) Voldemort
Jeśli zaś zastanawiacie się nad tym jak chińskie tłumaczki wybrnęły z przetłumaczenia gry słownej “I am Lord Voldemort” (anagram “Tom Marvolo Riddle”), to jako rozwiązanie posłużył im przypis. Czyli w chińskiej wersji powieści Tom Riddle najpierw ukazał Harremu znaki “汤姆*马沃罗*利德尔” (Tāngmǔ Mǎwòluō Lìdé'ěr), a następnie zamienił ich kolejność, z czego wyszło “我是伏地魔”（ Wǒ shì fúdìmó) - a więc “Ja jestem Voldemort”.
Oczywiście znaki z pierwszego zdania nie mogły przestawić się w drugie. W tym miejscu tłumaczki umieściły więc przypis wyjaśniający tą nieprzetłumaczalną grę słowną.
Dla porównania, tłumacz naszej polskiej wersji, Andrzej Polkowski, pozostawił tutaj zdanie w angielskim oryginale, również dodając objaśniający jego znaczenie przypis.
Chińskie nazwy magicznych stworzeń
Magiczne stworzenia to istoty o niesamowitych nazwach nastręczających trudności tłumaczom z całego świata. Nawet wspomniany już polski tłumacz Andrzej Polkowski, mistrz neologizmów, w przypadku niektórych z nich prosił fanów o przesłanie mu własnych propozycji którymi mógłby się zainspirować. Siostrom Ma wystarczało jednak konsultowanie się ze sobą nawzajem. Poniżej kilka fascynujących przykładów tłumaczeń magicznych zwierząt na język chiński:
Sklątka Tylnowybuchowa 炸尾螺 Zhà wěi luó (ang. Blast-Ended Skrewt)
"炸尾螺" to kombinacja znaków oznaczających "wybuchowy" (炸), "ogon" (尾) i "ślimak" lub “spiralna muszla” (螺), co może sugerować wybuchowy ogon sklątki.
Chrapak Krętorogi 弯角鼾兽 Wānjiǎo hān shòu (ang. Crumple-Horned Snorkack)
弯角鼾兽 składa się ze znaków oznaczających "zagięty róg" (弯角), "chrapanie" (鼾), i "bestię" lub "zwierzę" (兽), co oddaje charakterystyczne cechy stworzenia.
Niuchacz 嗅嗅 Xiù xiù (ang. Niffler)
嗅嗅 xiù xiù to dźwięk związany z pociągnięciem nosem, co może być odniesieniem do biegłości tego stworzenia w wykrywaniu drogocennych przedmiotów za pomocą “niuchania”.
Pufek 蒲绒绒 Pú róng róng (ang. Puffskein)
Pierwszy znak, 蒲 pú, ma funkcję fonetyczną, nawiązując do angielskiego Puffskein, zaś 绒 oznacza "wełnę" lub "puch", wyrażające miękkość i puszystość pufka.
Nieśmiałek 护树罗锅 Hù shù luóguo (ang. Bowtruckle)
Tłumaczenie 护树罗锅 odzwierciedla opiekę nad drzewami i delikatność stworzenia, choć zagadkowy jest ostatni znak, oznaczający garnek lub kociołek.
Bogin 博格特 Bó gé tè (ang. Boggart)
博格特 Jest transkrypcją dźwiękową angielskiego terminu "Boggart".
Hipogryf 鹰头马身有翼兽 Yīngtóu mǎ shēn yǒu yì shòu (ang. Hippogriff)
鹰头马身有翼兽 dosłownie oznacza "stwór z głową orła, ciałem konia i skrzydłami", co opisuje wygląd hipogryfa, łączącego cechy tych zwierząt.
Cztery domy Hogwartu po chińsku
W przypadku nazw miejsc tłumaczki nie upierały się przy lokalizowaniu ich i wymyślaniu chińskich nazw “na siłę”. Nazwę Szkoły Magii i Czarodziejstwa do której uczęszczał Harry, jak i jej czterech domów przetłumaczono więc na język chiński fonetycznie, a więc zachowując oryginalne brzmienie i zapisując je w formie chińskich znaków, co umożliwiało łatwe ich odczytanie.
Hogwarts – 霍戈罗茨 huògéwòcí
Gryffindor – 格兰芬多 gélánfēnduō
Slytherin – 斯莱特林 sīláitèlín
Ravenclaw – 拉文克劳 lāwénkèláo
Hufflepuff – 赫奇帕奇 hèqípàqí
Pozostałe nazwy własne
预言家日报 (Yùyán Jiā Rìbào) - "Prorok codzienny" (ang. Daily Prophet)
预言家 (Yùyán Jiā) oznacza "prorok" lub "wróżbita", odnosząc się do osoby lub medium przekazującego przepowiednie. 日报 (Rìbào) to "codzienna gazeta" lub "dziennik".
魁地奇 (Kuídìqí) - "Quidditch"
Jest to nazwa sportu istniejącego wyłącznie w magicznym świecie. Jako tłumaczenia użyto transkrypcji fonetycznej.
分院帽 (Fēnyuàn Mào) - "Tiara Przydziału" (ang. Sorting Hat)
分院 (Fēnyuàn) oznacza "przydział do domów", odnosząc się do procedury wyboru domu szkolnego w Hogwarcie. 帽 (Mào) to "kapelusz" lub "czapka".
冥想盆 (Míngxiǎng Pén) - "Myślodsiewnia" (ang. Pensieve)
冥想 (Míngxiǎng) to "medytacja" lub "refleksja", co odnosi się do funkcji urządzenia. 盆 (Pén) oznacza "basen" lub "misę", co jest opisem fizycznego wyglądu tego artefaktu.
对角巷 (Duìjiǎo Xiàng) - "Ulica Pokątna" (ang. Diagon Alley)
对角 (Duìjiǎo) oznacza "przekątna" lub "ukos", zaś 巷 (Xiàng) to "ulica" lub "zaułek".
火焰杯 (Huǒyàn Bēi) - "Czara Ognia" (ang. Goblet of Fire)
火焰 (Huǒyàn) to "ogień" lub "płomień", 杯 (Bēi) to "puchar" lub "czara".
飞路粉 (Fēi Lù Fěn) - "Proszek Fiu" (ang. Floo Powder)
飞 (Fēi) oznacza "latać" lub "lot", co odnosi się do sposobu podróżowania za pomocą proszku. 路 (Lù) to "droga" lub "trasa", a więc nawiązanie do przemieszczania się, zaś 粉 (Fěn) to po prostu "proszek".
活点地图 (Huódian Dìtú) - "Mapa Huncwotów" (ang. Marauder's Map)
"活点" (Huódian) oznacza "żywe punkty" lub "aktywne punkty", co odnosi się do ruchu postaci na mapie, zaś 地图 (Dìtú) to właśnie "mapa".
时间转换器 (Shíjiān Zhuǎnhuànqì) - "Zmieniacz czasu" (ang. Time Turner)
时间 (Shíjiān) to "czas", 转换器 (Zhuǎnhuànqì) oznacza "przełącznik" lub "konwerter", co zdradza nam typ urządzenia.
食死徒 (Shísǐtú) - "Śmierciożercy" (ang. Deatheaters)
Tłumaczenie dosłowne. "食" (Shí) to "jeść" lub "konsumować, 死徒 (Sǐtú) to "śmiertelnik", co odnosi się do ich oddania Voldemortowi i praktykowanej przez nich mrocznej magii.
Podsumowanie: Sztuka tłumaczenia i sukces serii "Harry Potter" w Chinach
Tłumaczenie książek o Harrym Potterze na język chiński było dla tłumaczek ogromnym wyzwaniem. Świat Harry’ego Pottera, jednego z symboli globalizacji, był dla chińskich czytelników jeszcze bardziej egzotyczny niż dla nas, gdyż opowiada on nie tylko o świecie, w którym istnieje magia, lecz rzecz dzieje się na odległym dla nich kulturowo kontynencie. Pomimo tego wielu młodych Chińczyków zżyło się z książkami i także w Chinach tłumaczki stały się niejako osobami publicznymi, a ich występy podczas spotkań tematycznych wzbudzały entuzjazm czytelników, co jak stwierdza Ma Ainong, dawało jej poczucie spełnienia.
Przykład ten pokazuje, że tłumaczenia literackie są rodzajem sztuki, w której tłumacz dąży do równowagi pomiędzy własną inwencją a wiernością pierwowzorowi. Pomimo trudności, chińskie tłumaczenie serii "Harry Potter" zdobyło uznanie w Chinach i pomogło w zdobyciu wielu fanów w tym kraju.
Chiński Nowy Rok - Dlaczego rok Smoka jest w Chinach uważany za wyjątkowo pomyślny? Sprawdź wpis!
Źrodła: Wywiad z Ma Ainong https://m.jiemian.com/article/1034954.html
http://www.cscanada.net/index.php/sll/article/viewFile/j.sll.1923156320130703.3020/5515
Zawarte we wpisie ilustracje są chronione prawami autorskimi przez ich właścicieli.